Nhiều người trong chúng ta ngày càng nhận ra tác hại của thiết bị công nghệ kỹ thuật số. Công nghệ ngày càng phát triển để phục vụ cho đời sống con người, nhưng tại sao tỷ lệ trầm cảm và lo âu ngày càng gia tăng?
Về mặt trực quan, nhiều người cảm thấy không thể tự chủ và điều khiển được cuộc sống của chính mình khi màn hình điện thoại ngày càng chiếm nhiều thời gian, năng lượng và sự tập trung của họ. Quan trọng hơn nữa, hậu quả đáng lo ngại nhất của công nghệ kỹ thuật số là sự suy thoái tinh thần sâu sắc do sự mất kiểm soát đối với việc sử dụng mạng xã hội gây ra. Lạm dụng các nền tảng mạng xã hội sẽ phá hủy mọi ý định tốt đẹp và nỗ lực mạnh mẽ của chúng ta đối với việc thực hành Phật pháp. Khi đó, việc kiểm soát các căn trong đời sống hàng ngày, một phương pháp cốt yếu trong Kinh tạng Pali, sẽ bị lãng quên và phớt lờ một cách vô thức.
Bản thân công nghệ kỹ thuật số không phải là vấn đề. Mà ngược lại, nếu được sử dụng một cách hợp lý, thì chúng có thể hỗ trợ việc thực hành Phật pháp một cách hiệu quả. Hãy lấy hai buổi sáng thứ Bảy dưới đây làm ví dụ.
Vào buổi sáng đầu tiên, khi còn nằm trên giường, tôi bắt đầu ngày mới bằng cách kiểm tra email trên điện thoại. Một vài việc cần làm vẫn ngập tràn tâm trí tôi, nhưng đến thứ Hai tuần sau thì tôi mới có thể thực hiện chúng. Muốn thay đổi tâm trạng, theo phản xạ, tôi mở trang WashingtonPost.com, và tôi đã đắm chìm trong những câu chuyện về Ukraine và bản cáo trạng mới nhất của Trump. Suốt một giờ trôi qua, tôi xem hết tin này đến tin khác từ các trang Washington Post, New York Times và Atlantic. Cuối cùng, khi cảm thấy tâm trí mình đang quay cuồng, chán nản và choáng váng, tôi đã cố lê mình ra khỏi giường. Nỗi buồn chua chát đã bao trùm hết cả một ngày thứ Bảy đẹp trời.
Giờ đây, tôi cố gắng thoát khỏi tâm trạng tồi tệ của mình bằng cách lướt các tài khoản mạng xã hội của mình. Một lần nữa, tôi lại cảm thấy tệ hơn. Đến khi tôi uống được chút nước, dùng chút thức ăn và ngồi xuống đệm thiền thì đã gần trưa. Tôi cảm thấy bối rối, lo lắng và chán chường. Tôi đã không làm gì hữu ích cả. Kết quả kéo theo là phần lớn thời gian ngồi của tôi trở nên buồn tẻ và khó chịu.
Hai tuần sau, tôi đang trong thời gian cai nghiện công nghệ kỹ thuật số trong vòng 30 ngày. Tôi đã buộc mình phải hạn chế đến mức tối đa việc sử dụng công nghệ để thoát khỏi mê cung ngoằn nghoèo của sự mất tập trung và thôi thúc của sự thèm khát mạng xã hội. Tôi thức dậy. Điện thoại của tôi nằm ở một góc bụi bặm dưới tầng hầm.
Tôi mở máy tính và nhấn nút để phát bài Ajahn Sucitto Talk đã được tải xuống từ Dharma Seed vào đêm hôm trước. Giọng nói ấm áp, thông thái và dí dỏm của một trong những vị tu sĩ tôi yêu thích đã truyền khắp căn phòng. Tôi nằm đó nửa giờ, lắng nghe, thở chậm, cảm nhận, và khai mở tâm hồn. Tôi vươn vai và thưởng thức một cốc nước. Lúc này, thiền không phải là một việc vặt mà là một niềm vui.
Đến trưa, tôi đã thực tập thiền được hai giờ, nghe toàn bộ bài pháp thoại và đọc được một chương trong Dòng chảy tĩnh lặng (tiểu sử của ngài Ajahn Chah), một món quà dưới dạng PDF miễn phí từ internet. Tôi cảm thấy vững chãi, tỉnh thức, và chánh niệm trong từng hành động của mình.
Sự khác biệt giữa hai buổi sáng này đã quá rõ ràng. Đó là trải nghiệm của bản thân tôi khi sử dụng công nghệ kỹ thuật số với ý thức kiểm soát và không kiểm soát. Dĩ nhiên, mỗi người sẽ có những cách sử dụng công nghệ khác nhau để nâng cao tinh thần và truyền cảm hứng cho chính mình. Đặc biệt, những quyết định nhỏ về cách mà chúng ta chọn tham gia hay không tham gia vào công nghệ kỹ thuật số, sẽ được cộng dồn qua nhiều tháng nhiều năm và tạo nên chất lượng cuộc sống của mỗi người. Bạn càng ngày càng trưởng thành hay tàn lụi đều là do những quyết định nhỏ nhặt ấy mang lại.
Công nghệ kỹ thuật số thường khiến cho chúng ta không thể tập trung vào những thứ quan trọng. Thông thường, nó kéo chúng ta đi theo hướng ngược lại với các giá trị của Phật giáo. Hãy tự cân nhắc xem liệu việc chìm đắm vào mạng xã hội và các công nghệ kỹ thuật số khiến chúng ta tập trung hay bị phân tán tư tưởng, bình ổn hay kích động, khoan dung hay phẫn nộ, hoan hỷ hay ghen tỵ, nhận thức rõ về bản thân hay mơ hồ về giá trị của chính mình, hạnh phúc hay bị kích thích, suy nghĩ sâu sắc hay nhìn nhận một cách hời hợt,…
Phương trình đơn giản “sự chú ý của bạn = số tiền mà họ thu được” đã khiến các công ty lao vào một cuộc chạy đua khốc liệt nhằm lôi kéo sự chú ý của quần chúng. Những nhu cầu cơ bản của con người như sự an toàn, địa vị, sự thuộc về,… đã bị khai thác một cách triệt để nhằm tạo ra những trải nghiệm kỹ thuật số gây nghiện một cách trầm trọng.
Vì vậy, chủ nghĩa tối giản trong việc sử dụng công nghệ kỹ thuật số là một phương pháp mà người Phật tử cần áp dụng. Nếu bạn là Phật tử sống ở thế kỷ XXI và trăn trở về việc làm thế nào để sử dụng kiếp người của mình một cách ý nghĩa nhất, thì chắc chắn các bạn phải cân nhắc đến phương pháp này, bởi nó giúp bạn không tiêu tốn thời gian quý giá của mình cho những việc vớ vẩn và vô nghĩa.
Hơn thế nữa, người Phật tử xem mọi thứ tiếp xúc qua sáu căn cũng là một dạng thức ăn. Tương tự như vậy, nếu ăn đồ ăn vặt có thể khiến cơ thể bạn bị bệnh thì việc nghe, nhìn, suy nghĩ về một số vấn đề tiêu cực cũng có thể khiến tâm bị bệnh.
Thiền sư Thích Nhất Hạnh, trong quyển sách nổi tiếng Trái tim của Bụt, đã khuyến khích các hành giả thực tập như sau: “Chúng ta có sáu căn là mắt, tai, mũi, lưỡi, thân và ý. Chúng tiếp xúc với sắc, thanh, hương, vị, xúc và pháp. Ta phải thấy rằng việc tiếp xúc đó có đem chất độc vào người hay không. Ví dụ như khi ta xem truyền hình, mắt ta tiếp xúc với hình sắc. Phải thực tập chánh kiến xem chương trình truyền hình kia có đưa vào trong tâm ta những độc tố như sợ hãi, căm thù và bạo động hay không… Khi xem một tờ báo không có chánh niệm, chúng ta có thể tiếp nhận rất nhiều độc tố. Đọc xong ta có thể mệt nhoài vì những điều ta đọc có thể khiến chúng ta chán nản, lo lắng và ghê sợ. Chính những câu chuyện hàng ngày cũng có thể mang nhiều độc tố.”
Trong đó, thầy đã liệt một số phương tiện truyền thông nhất định vào nhóm “chất độc” bên cạnh những chất gây say gây nghiện mà chúng ta đã biết như rượu, bia,… Vì vậy, tốt nhất, chúng ta nên buông bỏ những thú vui nhỏ nhặt mà chúng ta thu lượm được trên mạng xã hội và công nghệ kỹ thuật số để thành tựu hạnh phúc lớn lao hơn.
Phòng hộ các căn là phương pháp vô cùng quan trọng, và cũng có nhiều cách để thực hiện điều này, chẳng hạn như giữ chánh niệm liên tục để nhận biết rõ ràng các giác quan khi cảm nhận sự vật, hay chú tâm vào trạng thái hỷ lạc của thiền và dùng trí tuệ để chặt đứt gốc rễ của si ám. Theo tôi, tất cả những cách này đều tốt, nhưng có một điều cơ bản mà chúng ta thường bỏ qua, đó chính là tránh né ngay từ đầu. Một vị tu sĩ sẽ tránh tiếp xúc với sự vật hay sự việc mang tính kích động. Đây có lẽ là phương pháp đơn giản nhưng hữu hiệu đối với các nền tảng mạng xã hội hiện nay.
Đối với bản thân mình, tôi cảm thấy bất ngờ và vui mừng khi lấy lại được nhiều thời gian và năng lượng như hiện nay. Lúc đầu, tôi cảm thấy bồn chồn tột độ khi phải cố gắng thích nghi với cuộc sống không có những thay đổi trạng thái ngay lập tức do việc nhấp chuột hay vuốt màn hình mang lại. Nhưng chỉ trong vòng một hay hai tuần, tôi đã bắt đầu chuyển sang chế độ sống và làm việc thoải mái hơn nhiều. Tôi nhận thấy mình đang bắt kịp nhịp sống với những hoạt động thường ngày như nghe các bài pháp thoại, thiền định hàng giờ, dọn dẹp tầng hầm, kết nối trực tiếp với bạn bè, thúc đẩy các dự án công việc tiến triển. Chất lượng cuộc sống của tôi giờ đây đã được cải thiện rõ rệt.
Nếu nhìn ở một góc độ khác thì đây có thể được xem là một thành tựu mang tính thụt lùi. Bởi nó kéo chúng ta về với tình trạng của một học sinh vào năm 1992 (thời kỳ trước khi công nghệ kỹ thuật số được phổ biến rộng rãi). Nhưng dù sao thì đó cũng là một loại thành công và tôi tin rằng bản thân phải ăn mừng vì những chiến thắng như vậy. Đối với nhiều người trong chúng ta, việc thoát khỏi ánh sáng chói lóa của màn hình là điều cực kỳ khó khăn.
Bằng cách rút phích cắm điện thoại đi, chúng ta có thể đối mặt với những cảm giác đau đớn hay những tổn thương tâm lý đã âm ỉ từ lâu. Rất nhiều điều có thể đã bị phớt lờ và lãng quên đằng sau một thói quen tưởng chừng như bình thường như kiểm tra tin tức liên tục suốt cả ngày hoặc mang điện thoại vào phòng tắm. Việc thiết lập lại thói quen sử dụng điện thoại thường đòi hỏi chúng ta phải suy ngẫm và giải quyết những nỗi đau cũ kỹ này. Nhưng khi đã vượt qua tất cả những điều này, chúng ta có thể phục hồi lại những ý thức cơ bản về giá trị của bản thân và khả năng kiểm soát đối với bất cứ điều gì.
Toàn bộ quá trình này có nhiều điểm tương đồng với việc giải quyết những vọng tưởng khi chúng ta ngồi thiền và việc học cách thoát khỏi những điều khởi lên trong tâm khiến chúng ta không thể chuyên tâm vào đề mục quán tưởng. Nhận thức đúng đắn và sử dụng các thiết bị công nghệ một cách hợp lý là một bước tiến quan trọng trên con đường thực hành giáo pháp trong thời đại kỹ thuật số này. Cuộc sống của chúng ta sẽ trở nên tốt đẹp hơn đáng kể và đó cũng là thềm thang cho những tiến bộ trong tương lai.
