Giải mã Phật viện Đồng Dương nhìn từ cấu trúc của Thai tạng giới mạn-đà-la Mật tông.

Phế tích Đồng Dương (1) là tổ hợp kiến trúc đền-tháp Phật giáo quan trọng nhất của vương quốc Champa, hiện tọa lạc tại xã Bình Định Bắc, huyện Thăng Bình, tỉnh Quảng Nam. Phế tích đồ sộ này đã được Henri Parmentier và Charles Carpeaux khai quật trong thời gian từ ngày 07-9-1902 đến ngày 27-11-1902 (Parmentier, 1902). Sau đó, Parmentier (1909: 439-505) đã khảo tả chi tiết và thực hiện những bản vẽ kiến trúc có giá trị khoa học cao dựa trên những kết quả phong phú của cuộc khai quật khảo cổ học về phế tích này. Công trình của Parmentier cung cấp những hiểu biết căn bản nhất về phế tích Đồng Dương, và là nguồn tham khảo chính để nghiên cứu về nghệ thuật Đồng Dương cũng như Phật giáo Champa. Ông phân định tổng thể kiến trúc Đồng Dương thành ba tổ hợp chính là Khu (Enceinte) I, II, và III. Đồng thời, dựa vào nội dung minh văn của vua Jaya Indravarman, ký hiệu C.66, phát hiện tại ngay di tích, cho ta biết danh hiệu chính của phế tích Đồng Dương là Phật viện Lakṣmīndra-Lokeśvara được thiết lập vào năm 875 Dương lịch (Majumdar, 1927: III, 74-88).

Trong tiểu luận này, chúng tôi thử giải mã nội dung của tổ hợp phế tích Đồng Dương, dựa theo cách thể hiện của một yết-ma mạn-đà-la (karma-maṇḍala) trong Phật giáo Mật tông (2); đồng thời dựa vào sự phân bố đền tháp trong tổng thể kiến trúc Đồng Dương, cũng như các bi ký mang nội dung liên đới được phát hiện tại hai di tích Đồng Dương và An Thái thuộc tỉnh Quảng Nam.

1. PHẬT VIỆN LAKṢMĪNDRALOKEŚVARA ĐỒNG DƯƠNG THẾ KỶ IX-X

Lakṣmīndra-Lokeśvara vihāra Đồng Dương từng là trung tâm Mật tông quan trọng nhất của Phật giáo Champa. Điều này có thể nhận thức qua nền nghệ thuật và kiến trúc của phế tích Đồng Dương mới chỉ được khai quật vào đầu thế kỷ XX, không may nó đã bị phá hủy hoàn toàn trong chiến tranh từ giữa thế kỷ XX. Vì thế chúng ta phải căn cứ hoàn toàn vào những nghiên cứu chuyên sâu và những bản vẽ khoa học của Henri Parmentier (1909; 1918) để tìm hiểu về di tích này (3).

Minh văn ký hiệu C.66 được phát hiện ngay tại Đồng Dương là một trong những cơ sở khoa học để tham cứu lại phức hợp đồ sộ của di tích này. Đây là một Phật viện cúng dường cho Bồ-tát Lakṣmīndra-Lokeśvara thiết lập dưới triều vua Śrī Jaya Indravarman II vào năm 875 (Golzio, 2004: 60-73 [C.66]), với thiết kế là một tổ hợp đền-tháp to lớn bố cục trong một không gian có chiều dài khoảng 1.300 mét; và được Parmentier phân định thành ba tổ hợp chính gồm Khu I, II, và III. Trong đó, Khu I bao gồm tổ hợp đền-tháp chính của một yếtma mạn-đà-la (karma-maṇḍala); Khu II là tiền đình (maṇḍapa); và Khu III là sảnh đường lớn, đây là nơi tổ chức những nghi lễ của Phật viện; chẳng hạn, lễ quán đỉnh (abhiṣeka) là một trong những nghi thức chính của Mật tông. Một cột đà-la-ni (dhārani) bằng gạch gọi là cột ‘Xuân Sơn’ dựng phía trước Phật viện gần một ao sen vuông lớn nằm về hướng Đông của phức hợp đền-tháp (Parmentier, 1909: 281-82, 439-505) [Hình 1a & 1b]. Ngoài những thông tin xác thực được nêu lên trong minh văn C.66, những tôn tượng chính của di tích góp phần chủ yếu để xác định tính chất tín ngưỡng đặc thù của Phật viện này. Cho đến nay, chỉ có ba pho tượng Phật lớn được phát hiện ngay tại phế tích, gồm: một tượng Phật đứng bằng đồng; một tượng Phật ngồi trên ngai với hai chân song song đặt vuông góc mặt đất bằng sa thạch; và một tượng Phật ngồi thủ ‘trí huệ ấn’ (bodhyagrī-mudrā) cũng bằng sa thạch.

Một trong những yếu tố chính nêu trong minh văn C.66 là đoạn B8, được đức vua Jaya Indravarman nhấn mạnh, nội dung như sau:

“duḥkhenābhihatā narāś ca narake kecittathā nārakā rātrau vā ca divā tadā ca satataṃ kāṅkṣanti te darśanam/ tarsābhiś ca narā divākarahatā grīsme jalaṃ śītalarṭi ye te drasṭum anekaduhkhavihatā vecchanti bhumau yathā//”.

“Những kẻ bị đè nén bởi bao sầu khổ, và những kẻ sống trong Địa ngục, mong mỏi được trông thấy ngài, ngày cũng như đêm; như những kẻ đói khát bị đày đọa dưới cái nóng thiêu đốt của mặt trời cho nên thèm muốn nước mát trong mùa hè, bởi họ đang đau khổ từ bao nỗi lo âu, mong muốn có được sự quán chiếu của ngài” (Golzio, 2004: 71 [C.66]).

Theo nhận định của Hiram Woodward (2011: 33-39), những ghi chép trong minh văn Đồng Dương gợi lên một cách rõ ràng Chương ba của kinh Kāraṇḍavyūha hay Đại thừa Trang nghiêm Bảo vương kinh, mặc dầu trong minh văn không có từ preta (ngạ quỷ) nhưng những từ như naraka (địa ngục), satatam (triền miên), kāṅkṣa (khao khát), śītalā (lạnh lẽo) đã xuất hiện cả trong kinh văn cũng như trong văn khắc Đồng Dương. Cũng theo kinh Kāraṇḍavyūha, Bồ-tát Kim Cang Thủ hay Vajrapāṇi đã xuất hiện cùng chư Bồ-tát để nghe đức Phật Śākyamuni giảng giải về việc Avalokiteśvara hạnh nguyện vào ngục A-tỳ (Avīci) để cứu độ chúng sanh (Roberts and Yeshi, 2013; Thích Viên Đức, 2014: 187- 348)(4). Các chi tiết này cho phép nhận định rằng, đức vua Jaya Indravarman đề cao hạnh nguyện của ngài là sự học hỏi và bảo vệ Phật pháp, cũng như ca ngợi đức từ bi của chư Phật và của Bồ-tát Avalokiteśvara.

2. TAM BỘ VÀ TAM TƯỢNG TỐI THẮNG TÔN

Minh văn An Thái ký hiệu C.138 là minh văn Chàm duy nhất cung cấp thông tin về pháp hành/nghi quỹ (5) (sādhanās) của Phật giáo Champa (5), niên đại 902 (Golzio, 2004: 89-92). Đồng thời để định danh cho tôn tượng của ba vị Phật chính phát hiện tại di tích Đồng Dương, nội dung của minh văn An Thái sẽ là cơ sở đối chiếu. Theo đó, Mật tông Champa nhấn mạnh một hệ thống thờ tam vị Tối thắng tôn (Jina) hay Phật, gồm Śākyamuni (Phật Thích-ca), Amitābha (Phật A-di-đà) và Vairocana (Đại Nhật Như Lai), các ngài đã gia trì ba tối thắng xứ/tịnh xứ (jinālayaḥ) là Vajradhātu (Kim Cang giới), Padmadhātu (Liên Hoa giới) và Cakradhātu (Pháp Luân giới) để thể hiện thể tánh Không (Śūnyatā), Đại Không (Mahaśūnyatā) và Siêu việt Không (Śūnyatātīto) (Mabbett, 1986: 301-2; Chutiwongs, 2005: 80-1).

Có thể so sánh ba tối thắng xứ/tịnh xứ (jinālayaḥ) trong bia An Thái với Tam bộ (Trikūla) trong Thai tạng giới mạn-đà-la của Mật tông Kim Cang thừa (Vajrayāna), như sau:

– Kim Cang bộ = Kim Cang giới (Vajrakūla = Vajradhātu) được gia trì bởi Śākyamuni (Phật Thích-ca);

– Liên Hoa bộ = Liên Hoa giới (Padmakūla = Padmadhātu) được gia trì bởi Amitābha (Phật A-di-đà);

– Phật bộ = Pháp Luân giới (Buddhakūla = Cakradhātu) được gia trì bởi Vairocana (Đại Nhật Như Lai).

Ba bộ chủ trong Thai tạng giới mạnđà-la (Garbhakośadhātu-maṇḍala) hay Đại bi Thai tạng giới mạn-đà-la (Mahākaruṇa-garbhakośadhātumaṇḍala) xuất hiện trong nhiều kinh văn Mật thừa, đặc biệt trong kinh Đại Nhật (Vaircanabhisambodhi-sūtra) và kinh Tô-tất-địa (Susiddhikara-sūtra).

Trong Kim Cang thừa có hai mạn-đà la chính gọi là ‘Kim Thai lưỡng bộ’ được thiết lập để thực hành nghi thức quán đỉnh (abhiṣeka) đó là Thai tạng giới mạn-đà-la và Kim Cang giới mạn-đà-la (Vajradhātu-maṇḍala) (Kiyota, 1968; Trần Kỳ Phương và Nguyễn Thị Tú Anh, 2022a: 73-108). Tương hợp với Thai tạng giới, thiên về Tam bộ, là Kim Cang giới thiên về Ngũ Bộ (Pañcakūla), trong đó bao gồm Phật bộ (Buddhakūla) do Vairocana làm bộ chủ, Kim Cang bộ (Vajrakūla) do Akṣobhya làm bộ chủ, Bảo bộ (Ratnakūla) do Ratnasambhava làm bộ chủ, Liên Hoa bộ (Padmakūla) do Amitābha làm bộ chủ, và Nghiệp bộ (Karmakūla) do Amoghasiddhi làm bộ chủ (Giebel, 2001; 2009). Thai tạng giới mạn-đà-la, tượng trưng cho Đại Bi (Mahākaruṇā), được hình thành từ kinh Đại Nhật; còn Kim Cang giới mạn-đà-la, tượng trưng cho Đại Trí (Mahāprajña), hình thành từ kinh Kim Cang đỉnh (Vajraśekharasūtra); cả hai biểu thị cho Lý 理 (nyāya) và Trí 智 (jñāna) cũng như tính Tuyệt đối Bất Nhị (advaitā) của tư tưởng Đại thừa (Wayman and Tajima, 1992: 227; Abé, 1999: 44; Grotenhuis, 1999: 36-38; Orzech, 2011: 263-85; Faure, 2016: 191-94; Tuệ Sỹ, 2016: 331-34). [xem Bảng 1].

A. Lớp thứ nhất, nằm bên trong theo hàng dọc, ở trung tâm, gồm bảy viện: [1] Trung đài Bát diệp viện; [2] Biến tri viện; [3] Thích-ca viện; [4] Văn thù viện, về hướng Đông; [5] Trì minh viện; [6] Hư Không Tạng viện; [7] Tô-tất-địa viện, về hướng Tây; bảy viện này thuộc Phật bộ (Buddhakūla).

B. Lớp thứ hai, theo hàng ngang, gồm bốn viện: [8] Quán Âm viện; [9] Địa Tạng viện, về hướng Bắc; hai viện này thuộc Liên Hoa bộ (Padmakūla); [10] Kim Cang Thủ viện; [11] Trừ Cái Chướng viện, về hướng Nam; hai viện này thuộc Kim Cang bộ (Vajrakūla).

C. Lớp thứ ba, vòng bao bên ngoài cùng, gồm một viện: [12] Ngoại Kim Cang Bộ viện (Kiyota, 1968; Wayman và Tajima, 1992: 83-114).

2.1. Tam bộ của Thai tạng giới mạn đà-la Đồng Dương

Dựa theo sự phân bố tổ hợp đền-tháp của di tích Đồng Dương, được thể hiện bằng bình đồ kiến trúc của Parmentier (1909), đối chiếu với nội hàm của một Thai tạng giới mạn-đàla, Tam bộ (Trikūla) của yết-ma mạn- đà-la này đã được các kiến trúc sư Champa đương thời thiết kế theo một bố cục giản lược hơn cho phù hợp với cấu trúc của Phật viện Lakṣmīndra-Lokeśvara như sau:

– Phật bộ (Buddhakūla), gồm ba ngôi đền lớn ở trung tâm, thuộc hàng dọc, xét theo trục Tây-Đông: [1] Phật đường chính hay ‘Tour principale’ nơi thờ tôn tượng Thích-ca; [2] Tháp Trung tâm hay ‘Tour central’ nơi thờ tôn tượng A-di-đà đặt chính giữa, cả hai thuộc Khu I, nằm về phía Tây di tích; và, [3] Giảng đường hay ‘vihāra‘ nơi thờ tôn tượng Đại Nhật thuộc Khu III, nằm về phía Đông di tích.

– Liên Hoa bộ (Padmakūla), thuộc hàng ngang trên trục Bắc-Nam, gồm Quán Âm viện là tháp Bắc hay ‘Tour nord‘ nằm về phía Bắc Phật đường chính (Tour principale), thể hiện Đại Bi (Mahākaruṇā). Trong viện này, đức Quán Thế Âm hay Liên Hoa Thủ (Padmapāṇi) là viện chủ. Mặc dầu cho đến nay chưa tìm thấy tôn tượng nào của đức Quán Thế Âm tại Khu I, tuy nhiên pho tượng đồng kiệt tác của Lục Độ mẫu hay Śyāma Tārā [Hình 2], phát hiện tại di tích Đồng Dương năm 1978, là minh chứng sinh động cho sự hiện hữu của ngài trong viện này (Trần Kỳ Phương và Nguyễn Thị Tú Anh, 2022b: 26-44; 2023: đang in)(6) ; danh hiệu của ngài cũng được xưng tụng trong minh văn An Thái.

– Kim Cang bộ (Vajrakūla), thuộc hàng ngang trên trục Bắc-Nam, gồm Kim Cang Thủ viện, là tháp Nam hay ‘Tour sud’ nằm về phía Nam Phật đường chính (Tour principale), thể hiện Đại Trí (Mahājñāna) (7). Trong Kim Cang Thủ viện, ngài Kim Cang Thủ là viện chủ, danh hiệu của ngài được xưng tụng trong minh văn An Thái. [xem Bảng 2].

2.2. Tam tượng Tối thắng tôn

Dựa theo cách sắp xếp thứ tự của ba đức Tối thắng tôn/Phật (Jina) trong minh văn An Thái, chúng ta có thể nhận định được rằng ba pho tượng Phật lớn phát hiện tại Đồng Dương là Thích-ca Như lai (Śākyamuni Tathāgata), Vô Lượng Quang Như lai hay A-di-đà (Amitābha Tathāgata) và Đại Nhật Như lai hay Tỳ-lô-giá-na (Vairocana Tathāgata). Như vậy về vị trí bài trí cho ba pho tượng này, có thể theo thứ tự sau đây, tuyệt tác bằng đồng thể hiện đức Thích-ca trong tư thế đứng, tay phải thủ ‘giáo hóa ấn’ hay vitarka-mudrā, được bài trí trên bàn thờ lớn của Phật đường chính (tour principale), đặt ở phía Tây của  Phật viện (9) (Parmentier, 1909: 443- 46) [Hình 3]; kế đến là tượng thể hiện đức A-di-đà, bằng sa thạch, ngồi tư thế hai chân buông thõng và hai tay đặt trên gối, được bài trí trong ngôi đền có bốn cửa hay là ‘tháp Trung tâm’ (tour central) đối diện với Phật đường chính, cả hai đều thuộc về Khu I (Parmentier, 1909: 452-55; Woodward, 2011: fig.1)(10); sau hết, một tượng Phật lớn khác cũng bằng sa thạch, ngồi tư thế vajrāsana (Kim cang tọa), thể hiện đức Đại Nhật Như lai, với hai tay thủ ấn quyết đặc thù của ngài là ‘trí huệ ấn’ hay bodhyagrīmudrā, có thể được bài trí trên bàn thờ đặt trong tổ hợp giảng đường vihāra tọa lạc ở phía Đông của Phật viện thuộc về Khu III (Dhar, 2014: 119-20) [Hình 4].

Riêng về pho tượng Phật ngồi hai chân buông thõng, có thể suy luận rằng đây là Phật A-di-đà bởi vì ngài có liên đới với Bồ-tát LakṣmīndraLokeśvara là thần chủ của Phật viện Đồng Dương được xưng tụng trong minh văn của vua Jaya Indravarman [Hình 5]. Để nhận biết kiểu thức thể hiện hình tượng của chư Phật theo phong cách Champa tại yết-ma mạnđà-la Đồng Dương, sẽ được tìm hiểu thêm qua tư thế ngồi buông thõng hai chân của tôn tượng A-đi-đà. Đức Phật ngồi trên ngai với hai chân chạm đất gọi là bhadrāsana hay ‘hiền toạ 賢 坐’ (Taishō, vol. 20, no. 1076; Giebel, 2005: 260), được xác nhận là một tư thế ngồi phổ biến của các tượng Phật ở Đông Nam Á. Tư thế ngồi hai gót chân gần như chạm vào nhau với hai đầu gối hơi mở rộng bằng vai, tạo dáng gần giống nửa hình thoi; một tay thủ ấn vitarka-mudrā (giáo hóa ấn) hay dharmacakra-mudrā (pháp luân ấn), còn tay kia thủ abhaya-mudrā (vô úy ấn) hoặc bodhyagrī-mudrā (trí huệ ấn) (Revire, 2017: 279-304). Tuy nhiên, tượng Phật Đồng Dương lại ngồi với tư thế hai bàn chân chạm đất song song với nhau, và hai tay đặt trên hai gối; đó có thể là nguyên mẫu của nghệ thuật Champa thể hiện Phật A-di-đà hoặc có thể mô phỏng theo truyền thống Trung Hoa thể hiện Phật Di-lặc (?). Theo Grace Chiao-Hui Tu, “[T]ượng Phật ngồi trong tư thế bhadrāsana thường được xác định là Phật Di-lặc tại Trung Hoa, ngài sẽ hạ sanh trong tương lai, như được giảng trong kinh ‘Bồ-tát Di-lặc, hạ sanh thành Phật’. Hình tượng Phật Di-lặc ngồi trong tư thế bhadrāsana đã xuất hiện lần đầu tại Trung Hoa vào thời Bắc Lương (421-439) và được xem như biểu tượng của sự cứu thế và cách tân chính trị. Sự quan trọng của ngài được tái xác thực khi hoàng hậu Võ Tắc Thiên tự xưng là đồng đẳng với Phật Di-lặc để hợp thức hóa sự hoán ngôi của bà vào năm 690” (Tu, 2018: 79-88). Vì thế, pho tượng ngồi tư thế ‘hiền tọa’ của Đồng Dương thường được các nhà lịch sử nghệ thuật so sánh với tượng Phật Di-lặc (Maitreya) nổi tiếng của Trung Hoa, có tư thế ngồi hai tay đặt trên hai chân buông thõng, cao 71 mét, được tạc vào vách núi đá năm 803 tại Lạc Sơn, là nơi hợp lưu của ba dòng Mân giang, Đại Độ giang và Thanh Y giang ở phía Nam tỉnh Tứ Xuyên (Tu, ibid.). Ngoài ra còn một pho tượng Phật cao 420cm bằng sa thạch, tư thế ngồi với hai chân vuông góc mặt đất và hai tay đặt trên hai đầu gối song song, thuộc nền nghệ thuật Dvaravati của Thái Lan, niên đại thế kỷ VIII, pho tượng này cũng được nhận định là thể hiện Phật Di-lặc, hiện thờ tại chùa Wat Na Phra Men, Ayutthaya (Krairiksh, 2012: 64-66, fig. 1.41). Thế ngồi bhadrāsana hay ‘hiền tọa’ được diễn tả trong Thất câu chi Phật mẫu sở thuyết Chuẩn-đề đà-la-ni kinh, như sau: “Mặt hướng về phía Tây, thẳng hai gối, chân kề sát nhau, gọi là hiền tọa” (Taishō, vol. 20, no. 1076: 10).

Về thủ ấn đặc thù của Vairocana là ‘trí huệ ấn’ hay ‘bodhyagrī-mudrā‘ hoặc ‘jñāna-muṣṭi-mudrā‘ của pho tượng Đồng Dương sẽ được đối chiếu qua nghệ thuật truyền thống của Mật giáo (Mikkyo) Nhật Bản đương thời vào thế kỷ VIII-X. Hình tượng Vairocana thủ ‘trí huệ ấn’ hay ‘trí ấn’, tượng trưng cho đức Phật của cảnh giới trí huệ là ‘động’, xuất hiện trong Kim Cang giới mạn-đà-la; còn hình tượng Vairocana thủ ấn hoặc ‘pháp giới định ấn’ hay ‘dharmadhātu-samādhi-mudrā‘, tượng trưng cho đức Phật của cảnh giới bản hữu là ‘tĩnh’, xuất hiện trong Thai tạng giới mạn-đà-la (Takakusu, 1956: 155-57; Kiyota, 1968: 47-53; 1978: 88-89, 102; Tuệ Sỹ, 2008: 220- 24). Có thể ấn quyết của tượng Vairocana Đồng Dương là một biểu tượng cho sự kết hợp Kim Thai lưỡng bộ của Phật viện Lakṣmīndra-Lokeśvara, nhằm thể hiện hai đức Đại bi và Đại trí, là hai bánh xe vận chuyển cỗ xe Đại thừa (Tuệ Sỹ, 2017: 55).

Trong Phật bộ của mạn-đà-la Đồng Dương, Phật đường chính có thể được xem là Thích-ca viện của Thai tạng giới mạn-đà-la, nơi bài trí tôn tượng Thích-ca cũng như những vị liên đới hoặc các hoạt cảnh tường thuật cuộc đời của đức Phật lịch sử. Theo Mật tông, đức Thích-ca có nhiều thân giác ngộ, trong viện này, ngài là Ứng hóa thân (Nirmanakāya) mang tính lịch sử của Mahāvairocana. Ngài cũng là một trong những giảng sư về Mật tính của Mahāvairocana (Kiyota, 1968: 56). Vì vậy, tôn tượng của đức Thích-ca tại mạn-đà-la Đồng Dương được diễn tả trong tư thế  thuyết pháp với bàn tay phải thủ ‘giáo hóa ấn’ (vitarka-mudrā).

Tại Khu III, hay ‘vihāra’ hoặc ‘giảng đường’, là kiến trúc của một tòa sảnh rộng, bình đồ hình chữ nhật có bốn hàng cột vuông bằng gạch để chống đỡ một mái ngói rộng. Vào tháng 11 năm 1902, các nhà khảo cổ học đã phát hiện được một cặp tượng tu sĩ bị mất đầu, mặc áo choàng bằng vải thô, hai tay ôm một đóa sen lớn đặt ngang ngực, đứng trên một tòa sen đối diện nhau, hai chân mang dép (Missions archaéologiques françaises en Annam: les monuments du Champa, 2005: 100, fig.65). Dựa vào những nếp nhăn thể hiện trên cổ của tượng, các nhà lịch sử nghệ thuật nhận định, một trong hai vị chính là tôn giả trưởng lão Mahā Kāśyapa (Ma-ha Ca-diếp), một đại đệ tử của đức Phật Thích-ca (Baptiste, 2018: 174). Theo kinh Đại Nhật, tên đầy đủ của hai tôn giả này là Uruvilva Kāśyapa (Ưu-lô-tần-loa Cadiếp) và Gaya Kāśyapa (Ca-gia Cadiếp) [Hình 6], đều hiện diện trong Biến tri viện của Thai tạng giới mạnđà-la (Kiyota, 1968: 55). Như vậy, sảnh đường ‘vihāra‘ của Khu III cũng là Biến tri viện được thiết kế kết hợp với tòa sảnh nơi bài trí tôn tượng Vairocana, vì Biến tri viện diễn tả sự hóa hiện Pháp thân Đại Nhật Như lai (Dharmakāya Mahāvairocana) từ cảnh giới giác ngộ để cứu độ chúng sanh trong thế gian (Kiyota, 1978: 89-90).

Cũng từ nội dung đề cập trong minh văn An Thái để so sánh với chư tôn tượng bài trí trong yết-ma mạn-đà-la Đồng Dương, có thể thấy rằng, Đại Nhật Như lai được hộ trì bởi Vajrasattva; A-di-đà Như lai được hộ trì bởi Avalokiteśvara; và Thích-ca hoặc Bất Động Như lai (Akṣobhya) được hộ trì bởi Vajradhṛt/Vajradhara (11) hay Vajrapāṇi . Mặc dù cho đến nay vẫn chưa phát hiện được tôn tượng của tam vị Bồ-tát này tại phế tích Đồng Dương; tuy nhiên một bàn thờ bằng sa thạch thể hiện Kim Cang tátđỏa mạn-đà-la (Vajrasattva-maṇḍala) thuộc Phong cách Đồng Dương, niên đại đầu thế kỷ X, phát hiện tại hang động Non Nước – Ngũ Hành Sơn, Đà Nẵng, vừa được khảo cứu (Trần Kỳ Phương và Nguyễn Thị Tú Anh, 2022a: 73-108).

2.3. Tam thân Phật và mật chú ‘Oṃ Maṇipadme Hūṃ’

Xét về Tam thân Phật (trikāya) thì cách bài trí của Phật viện Đồng Dương bao gồm: Pháp thân Phật (Dharmakāya) là Đại Nhật Như lai; Thọ dụng thân Phật hay Báo thân Phật (Sambhogakāya) là A-di-đà Như lai; v à Ứng hóa thân Phật (Nirmanakāya) là Thích-ca Như lai hay đức Phật lịch sử (Kiyota, 1968: 33, note 7; 1978: 57-65; Guang Xing, 2005: 69-178; Tuệ Sỹ, 2016: 314-34). Tổ hợp kiến trúc của Đồng Dương được bài trí theo tinh thần của Thai tạng giới mạn-đà-la, trong đó, cũng thể hiện Quán Thế Âm mạn-đà-la; vì vậy đức A-di-đà ngự ở trung tâm mạn-đà-la; đức Đại Nhật ngự ở phương Đông; và đức Thích-ca ngự ở phương Tây (12). Trong yết-ma mạn-đà-la Đồng Dương, Phật Thích-ca thay thế cho Phật Bất Động hay A-súc-bệ (Akṣobhya) ngự ở phương Tây, vì đức Bất Động là Thọ dụng thân Phật hay Báo thân Phật nên có thể hoán chuyển bằng đức Thích-ca là Ứng hóa thân Phật (13), bởi vì tất cả chư Phật đều có Tam thân Phật là Pháp thân, Thọ dụng thân (hay Báo thân), và Ứng hóa thân. Hơn nữa, có thể suy luận rằng, yết-ma mạn-đà-la Đồng Dương chính là cõi Tịnh độ Sukhāvatī của A-di-đà nên ngài tọa lạc ở trung tâm cảnh giới này để thuyết pháp (Wayman, 1977: 76; Studholme, 2002: 143-44).

Nội dung của mật chú nổi tiếng xưng tụng Bồ-tát Avalokiteśvara là ‘Oṃ MaṇipadmeHūṃ‘, bao hàm đủ ‘tam mật 三蜜’ là Thân, Khẩu, Ý; theo đó, Vairocana chủ về Thân mật, chủng tự (bīja) là ‘Oṃ’ thuộc âm đầu; Amitābha chủ về Khẩu mật, chủng tự là ‘Āḥ‘ thuộc âm giữa; và Aṣobhya/Śākyamuni chủ về Ý mật, chủng tự là ‘Hūṃ‘ thuộc âm cuối; vì thế, ‘Maṇipadme’ tương đương với chủng tự ‘Āḥ‘ của Amitābha ở trung tâm của cõi Tịnh độ (Wayman, ibid.).Do đó, có thể luận rằng,tam tôn tượng Phật của yết-ma mạn-đà-la Đồng Dương, nơi Bồ-tát [Lakṣmīndra]- Lokeśvara là thần chủ, được bài trí thứ tự theo tinh thần của mật chú ‘Oṃ Maṇipadme Hūṃ‘, như sau: ‘Oṃ‘ hay Vairocana, phương Đông; ‘Maṇipadme [Āḥ]’ hay Amitābha, phương trung tâm; ‘Hūṃ‘ hay Śākyamuni/Aṣobhya, phương Tây [Hình7].

3. TỨ ĐẠI MINH VƯƠNG THUỘC TRÌ MINH VIỆN

Cũng theo nội dung của Thai tạng giới mạn-đà-la, Khu II của di tích Đồng Dương có thể là Trì minh viện (Vidhyādharas). Viện này bài trí tôn tượng của Tứ đại Minh vương (vidhyāraja) bao gồm Đại uy đức Kim Cang hay Yamāntaka [Hình8];Bất động Minh vương hay Acalanātha; Hàng tam thếKim Cang hay Trailokyavajra [Hình 9]; và Thắng tam thế Minh vương hay Trailokyavijaya. Bốn vị này là hóa thân của đức Đại Nhật Như lai, được bài trí trong bốn hốc tường tại các góc phía Nam và phía Bắc của Tháp cổngKhu II (Porche II) và của Tháp cổng Khu III (Porche III). Các ngài đứng trên bốn con linh thú tiêu biểu, đối diện nhau, đều hướng về phương Đông (Parmentier,1909:489-93).

Như vậy mặc dù được giản lược cho phù hợp với thiết kế kiến trúc của một Phật viện, yết-ma mạn-đà-la Đồng Dương vẫn thể hiện được những nội dung chính của Thai tạng giới mạn-đà-la, bao gồm những viện chủ yếu của mạn-đà-la này dựa theo hướng dẫn trong những kinh văn nòng cốt của Mật tông.

Đương thời, vào thế kỷ VIII-X tại Trung Hoa và Nhật Bản, Kim Cang giới mạn-đà-la và Thai tạng giới mạnđà-la, hay Kim Thai lưỡng bộ, được thiết lập phối hợp với nhau để thực hành các nghi thức quán đỉnh (abhiṣeka) (Grotenhuis, 1999: 33-77; Faure, 2016: 210-18; Tuệ Sỹ, 2016: 331-34). Còn tại Đông Nam Á, trong những ditích Phật giáo Mậttông, Thai tạng giới mạn-đà-la được thiết kế phối hợp với Kim Cang giới mạn-đà-la, tiêu biểu là những ngôi đền Mật tông quan trọng ở đồng bằng Prambanan miền Trung Java, là Candi Borobudur và Candi Mendut (Chandra, 2009: 137- 61; Sharrock and Bunker, 2016: 237-  39; Chemburkar, 2017: 19-22; Kandahjaya, 2021; Suebsantiwongse, 2022). Như vậy, sự phối hợp Kim Thai lưỡng bộ là một hiện tượng phổ biến tại các quốc gia Mật tông ở châu Á, dưới sự hướng dẫn trực tiếp của chư tổ và được sựbảo trợ của hoàng gia sở tại.

TẠM KẾT

Theo thánh sử Mật tông, Bồ-tát Long Thọ (Nāgārjuna) được kế thừa các thánh điển Mật giáo từ đức Kim Cang Tát Đỏa Như lai (Vajrasattva) trong một ‘Tháp Sắt’ tại Nam Ấn, sau đó ngài đã trao truyền các kinh điển này cho Long Trí (Nagajñāna). Vào thế kỷ VIII, những vị tổ Mật tông như Kim Cang Trí (Vajrabodhi, 671-741), Nađề (Puṇyodaya, ca. 650s), Bất Không Trí (Amoghavajra, 705-774) và Trí Huệ (Prajña, 734-ca.810) đã từ Nam Ấn đến Đông Nam Á và Trung Hoa để truyền dạy Mật tông; và cũng từ đây các ngài đã trở lại Nam Ấn hoặc Sri Lanka nhiều lần để tiếp tục thỉnh kinh. Tại đó, các ngài đã được truyền dạy những kinh điển quý hiếm như Mahāvairocanatantra (kinh Đại Nhật) và Sarvatathāgatatattvasangraha/STTS (kinh Kim Cang đỉnh); và được thụ lễ quán đỉnh bởi chư tổ Mậttông (Chou, 1945: 243-332; Orzech, 2011: 273-85; Sen, 2014: 52-53; Acri, 2016: 9; Sharrock andBunker,2016: 237-52).

Địa thế thuận lợi của Sri Lanka, nơi nổi tiếng với Phật viện Abhayagiri Vihāra dựng vào cuối thế kỷ VIII (792), khiến đảo quốc này trở thành một trung tâm truyền bá Phật giáo Mật tông đến bán đảo Mã Lai, Sumatra, Java, Champa cũng như Đông Á (Woodward, 2004: 341). Những chuyến hải trình dài ngày từ Nam Ấn đến Trung Hoa, thường bị chậm trễ vì gió mùa đầy chướng ngại, vì thế các nhà hành hương Phật giáo đã phải lưu trú tại các vương quốc có hải cảng thiết lập dọc theo các vùng duyên hải, và truyền đạt tư tưởng Mật tông đến những cộng đồng Phật tử sinh sống nơi đây. Cùng thời với sự phát triển các tuyến hàng hải nối kết giữa Nam Á và Đông Á, hệ thống cảng-thị Champa đã cung cấp những trạm lưu trú lý tưởng cũng như tiếp tế thực phẩm và nước ngọt cho các hải đoàn (Acri, Blench and Landmann, 2017: 1-37; Hall, 2018: 19-30). Từ thế kỷ VII đến X, hệ thống hàng hải đã thiết lập những mối liên kết giữa các vương quốc Khmer, Champa, Java, bán đảo Mã Lai với Trung Hoa. Ngoài ra, Phật giáo Mật tông cũng đã đóng một vai trò tích cực trong việc thiết lập những mối liên kết chính trị và thương mại chặt chẽ giữa những địa phương của vùng Đông Nam Á.

Nghiên cứu về Mật tông ở Đông Nam Á đã được quan tâm đáng kể trong thời gian qua, đem lại nhiều kiến thức mới về hoạt động của tông phái này tại các vương quốc duyên hải cũng như hải đảo. Tuy nhiên, nghệ thuật Mật tông Champa vẫn chưa được quan tâm đầy đủ do thiếu những nguồn tư liệu thị giác xác đáng hoặc giả nội dung của nhiều tác phẩm điêu khắc chưa được giải mã đầy đủ, chẳng hạn chứng cứ vật chất của những di tích Phật giáo quan trọng là Đồng Dương (Quảng Nam), Đại Hữu và Mỹ Đức (Quảng Bình), mà phần lớn, đã bị tàn phá bởi thời gian hoặc chiến tranh.

Đơn cử trường hợp của tổ Kim Cang Trí (Vajrabodhi), theo tường thuật từ đệ tử của ngài là Lữ Hướng 呂向, thì trong chuyến hải trình dài ngày từ Nam Ấn đến Trung Hoa, hải đoàn của ngài gặp bão tố, nhiều chiếc thuyền bị chìm, còn riêng ngài thì phải lưu lạc mất ba năm ở vùng Đông Nam Á. Nhưng dường như vẫn còn là ẩn số trong việc xác định địa phương nơi ngài đã trú ngụ trong thời gian trước khi đến kinh đô Trường An, dưới triều Khai Nguyên 開元 khoảng năm 720. Dựa theo tường thuật của Lữ Hướng, trong chuyên khảo công phu của Jeffrey Sundberg và Rolf Giebel về Vajrabodhi, hai tác giả này đã nêu lên một nghi vấn xác đáng rằng, “[W]here exactly in Southeast Asia Vajrabodhi traveled isleft unspecified by Lü Xiang, but I do not envision Vajrabodhi finding spiritual and intellectual satisfaction in the more primitive islands in the South China Sea (14)” (Sundberg and Giebel, 2011: 151-52). Điều cần nhấn mạnh là, cho đến nay chưa có một học giả nào lưu ý đến vương quốc Champa nơi mà những hoạt động Phật giáo đã được ghi nhận bởi Nghĩa Tịnh vào thế kỷ VII (15), cho nên họ không thể hình dung rằng, thời gian ba năm lưu lạc của Vajrabodhi ở vùng Đông Nam Á, có khả năng ngài đã lưu trú và truyền bá Mật tông tại vương quốc duyên hải Phật giáo quan trọng này (?!). Trong bối cảnh thiếu tri thức về những hoạt động Phật giáo tại vương quốc Champa như hiện nay, tiểu luận này là một trong những bước khởi đầu nỗ lực đem nghệ thuật Mật tông Champa ra ánh sáng, nhằm bổ sung thêm những hiểu biết thiết thực về hoạt động mạnh mẽ của tông phái này trong bức tranh toàn cảnh của nghệ thuật Phật giáo châu Á vào thế kỷVIII-X.

Tác giả: Trần Kỳ Phương – Nguyễn Thị Tú Anh

Bài viết gốc: https://www.researchgate.net/profile/Tuanh-Nguyen-4/publication/373140807_Giai_ma_Phat_vien_Dong_Duong_nhin_tu_cau_truc_Thai_tang_gioi_Mandala/links/64dc233466f0e0067d99c5a2/Giai-ma-Phat-vien-Dong-Duong-nhin-tu-cau-truc-Thai-tang-gioi-Mandala.pdf

1. Abé, Ryuichi (1999), The Weaving of Mantra: Kūkai and the Construction of Esoteric Buddhist Discourse. New York: Columbia University Press.
2. Acri, Andrea (2016), 'Introduction', Esoteric Buddhism in Mediaeval Maritime Asia: Networks of Masters, Texts, Icons (eds. Andrea Acri): 1-25. Singapore: ISEAS-Yusof Ishak Institute.
3. Acri, Andrea, Roger Blench and Alexandra Landmann (2017), Spirits and Ships: Cultural transfers in early moonson Asia. Singapore: ISEASYusof Ishak Institute Publishing.
4. Baptiste, Pierre (2018), 'Cat. 20. Mahākāśyapa (?)', Vibrancy in Stone: Masterpieces from the Danang Musuem of Cham Sculpture (eds. Trần Kỳ Phương, Võ V. Thắng and Peter D. Sharrock): 174. Bangkok: River Books.
5. Baptiste, Pierre (2019), 'Đồng Dương Temple Iconography: Study of a Pedestal with Mara', Campā: Territories and Networks of a Southeast Asian Kingdom (eds. Arlo Griffiths, Andrew Hardy and Geoff Wade): 341-353. Paris: École française d'Extrême- Orient.
6. Chandra, Lokesh (2009), 'The Hidden Base in the Cosmosophy of the Borobudur', Uncovering the Meaning of the Hidden Base of Candi Borobudur (eds. Dr. Endang Sri Hardiati et al.): 137-161. Jakarta: The National Research and Development Centre of Archaeology.
7. Chemburkar, Swati (2017), 'Visualising the Buddhist Maṇḍala: Kesariya, Borobudur and Tabo', India and Southeast Asia: Cultural Discourses (eds. Anna L. Dallapiccola and Anila Verghese): 197-222. Mumbai: The K R Cama Oriental Institute.
8. Tu, Grace Chiao-Hui (2018), 'Sinitic transfers into Cham art', Vibrancy in Stone: Masterpieces from the Danang Museum of Cham Sculpture (eds. Trần Kỳ Phương, Võ V. Thắng and Peter D. Sharrock): 79-88. Bangkok: River Books.
9. Chou, Yi-liang (1945), 'Tantrism in China', Harvard Journal of Asiatic Studies (Vol. 8, No. 3/4, Mar., 1945): 241-332.
10. Chutiwongs, Nandana (2005), 'Le Bouddhisme du Campā', Trésors d'art du Vietnam: La sculpture du Campā, V-XV siècles (eds. Pierre Baptiste and Thierry Zéphir): 65-87. Paris: Musée Guimet.
11. Chutiwongs, Nandana (2011), 'Buddhism in Campā: Narrative reliefs on the two image pedestals at Dong-duong', Lettre de la Société des Amis du CampāAncien (SACHA) No. 14 (2011): 12-27.
12. Dhar, Parul Pandya (2014), 'Buddhism, Art, and Ritual Practice Ðồng Dương at the Intersection of Asian Cultures', Asian Encounters: Exploring Connected Histories (eds. Upinder Singh and Parul Pandya Dhar): 111-136. New Delhi: Oxford University Press.
13. Faure, Bernard (2016), Gods of Medieval Japan [Volume I: The Fluid Pantheon]. Honolulu: Hawai'i University Press.
14. Giebel, Rolf (trans.) (2001), Two Esoteric Sutras: The Adamantine Pinnacle Sutra and The Susiddhikara Sutra (Translated from the Chinese [Taishō Volume 18, Numbers 865, 893]). Berkeley: Numata Center for Buddhist Translation and Research.
15. Giebel, Rolf (trans.) (2005), The Vaircanabhisambodhi-Sutra (Translated from the Chinese [Taishō Volume 18, Number 848]). Berkeley: Numata Center for Buddhist Translation and Research. 
16. Golzio, Karl-Heinz (ed.) (2004), Inscriptions of Campa. Achen: Shaker Verlag.
17. Grotenhuis, Elizabeth (1999), Japanese Maṇḍalas Representations of Sacred Geography. Honolulu: University of Hawai'i Press.
18. Guang Xing (2005), The Concept of the Buddha: Its Evolution from Early Buddhism to the Trikaya Theory (Routledge Curzon Critical Studies in Buddhism). London and New York: Routledge Curzon.
19. Hall, Kenneth (2018), 'Campā port-of-trade networking on the coastline c.300-1500 CE', Vibrancy in Stone: Masterpieces from the Danang Museum of Cham Sculpture (eds. Trần Kỳ Phương, Võ V. Thắng and Peter D. Sharrock): 19- 31. Bangkok: River Books.
20. Huyền Thanh (soạn dịch) (2010), Thai tạng giới man-đà-la, Nxb. Phương Đông, Hà Nội.
21. Kandahjaya, Hudaya (2016), 'Saṅ Hyaṅ Kamahāyānikan, Borobudur, and the Origins of Esoteric Buddhism in Indonesia', Esoteric Buddhism in Mediaeval Maritime Asia: Networks of Masters, Texts, Icons (ed. Andrea Acri): 67-112. Singapore: ISEAS-Yusof Ishak Institute.
22. Kiyota, Minoru (1968), 'Shingon Mikkyo Maṇḍala', History of Religion, Vol. 8. No. 1 (Aug., 1968): 31-59.
23. Kiyota, Minoru (1978), Shingon Buddhism: Theory and Practice. Los Angeles-Tokyo: Buddhist Books International.
24. Krairiksh, Piriya (2012), The Roots of Thai Art (translated by Narisa Chakrabongse). Bangkok: River Books.
25. Mabbett, Ian (1986), 'Buddhism in Campā', Southeast Asia in the 9th to 14th centuries (eds. David G. Marr and A. C. Milner): 289-313. Singapore: Institute of Southeast Asian Studies.
26. Mah, Kristina, Lian Loke and Luke Hespanhol (2010), 'Designing With Ritual Interaction: A Novel Approach to Compassion Cultivation Through a Buddhist-Inspired Interactive Artwork', Conference Paper · February 2020. DOI: 10.1145/3374920.3374947. https://www.researchgate.net/publication/33913 6560.
27. Majumdar, R. C. (1927), Campā: history and culture of an Indian colonial kingdom in the Far East 2th -16th centuries AD. Dehli: Gian Publishing House.
28. Missions archéologiques françaises en Annam: les monuments du Campā (2005). Paris: Les Indes Savants-Musée Guimet.
29. Nattier, Jan (2000), 'The Realm of Aksobhya: A Missing Piece in the History of Pure Land Buddhism', Journal of the International Association of Buddhist Studies (Volume 23, Number 1, 2000): 71-102.
30. Orzech, Charles D. (2011), 'Esoteric Buddhism in the Tang: From Atikūta to Amoghavajra (651–780)', Esoteric Buddhism and the Tantras in East Asia (eds. Charles D. Orzech, Henrik H. Sørensen and Richard K. Payne): 263- 85. Leiden: Brill.
31. Parmentier, H. (1902), Journal des fouilles du Sanctuaire de Đồng Dương: Périod du 7 Septembre au 27 Novembre 1902. TP Hồ Chí Minh : tài liệu viết tay, lưu trữ tại Thư viện Bảo tàng Lịch sử TP Hồ Chí Minh.
32. Parmentier, H. (1909), Inventaire descriptif des monuments Cams de l'Annam: vol. I. Description des monuments. Paris: Leroux (Publications de l'Écolefrançaise d'Extrême- Orient 11).
33. Parmentier, H. (1918), Inventaire descriptif des monuments Cams de l'Annam: vol. II. Étude de l'art Cam. Paris: Leroux (Publications de l'École française d'Extrême- Orient 11).
34. Revire, Nilolas (2017), 'From Gandhara to Java? A Comparative Study of Bhadrasana Buddhas and their Related Bodhisattva Attendants in South and Southeast Asia', India and Southeast Asia: Cultural Discourses (edited by Anna L. Dallapiccola and Anila Verghese): 279- 304. Mumbai: K.R. Cama Oriental Institute.
35. Roberts, Peter Alan and Tulku Yeshi (trans.) (2013), The Basket's Display (Kāraṇḍavyūha). 84000: Translating the Words of the Buddha. www.84000.co.
36. Sen, Tansen (2014), 'Buddhism and the Maritime Crossings', China and Beyond in the Mediaeval Period: Cultural Crossings and InterRegional Connections (eds. Dorothy C. Wong and Gustav Heldt): 39-62. Amherst and Delhi: Cambria Press and Monohar.
37. Sen, Tansen (2018), 'Yijing and the Buddhist Cosmopolis of the Seventh Century', Texts and Transformations: Essays in Honor of the 75th Birthday of Victor H. Mair (ed. Haun Saussy): 345-368. Amherst: Cambria Press.
38. Sharrock, Peter D. (2022), 'Heruka-maṇḍalas across Maritime Asia', The Creative South: Buddhist and Hindu Art in Medieval Maritime Asia (eds. Andrea Arci and Peter Sharrock): 126- 64. Singapore: ISEAS Publishing.
39. Sharrock, Peter D. and Emma C. Bunker (2016), 'Seeds of Vajrabodhi: Buddhist Rituals Bronzes from Java and Khorat', Esoteric Buddhism in Mediaeval Maritime Asia: Networks of Masters, Texts, Icons (eds. Andreas Acri): 237-252. Singapore: ISEAS-Yusof Ishak Institute.
40. Suebsantiwongse, Saran (2022), 'Cosmos Encapsulated: The Maṇḍala-stūpa of Borobudur–its. Polysemic Form and Functions', SPAFA Journal, Vol. 6, 2022. https://doi.org/10. 26721/spafajournal.us2f62doi4.
41. Sundberg, Jeffrey and Rolf Giebel (2011), 'The Life of the Tang Court Monk Vajrabodhi as Chronicled by Lü Xiang (呂向): South Indian and Śrī Laṅkān Antecedents to the Arrival of the Buddhist Vajrayāna in Eighth-Century Java and China', Pacific World: Journal of the Institute of Buddhist Studies (Third Series, Number 13, Fall 2011): 129-222.
42. Studholme, Alexander (2002), The origins of Om manipadme hum: a study of Karandavyuha Sutra. Albany: State University of New York Press.
43. Taishō,vol.20,[email protected].
44. Takakusu, Junjiro (1956), The Essentials of Buddhist Philosophy. New Delhi: Asia Publishing House.
45. Thích Viên Đức (dịch) (2014), 'Kinh Đại thừa Trang nghiêm Bảo vương', Bộ Mật tông (tập 2), Nxb. Tôn giáo, Hà Nội.
46. Trần Kỳ Phương và Nguyễn Thị Tú Anh (2022a), 'Nghệ thuật Phật giáo Mật tông Champa trong bối cảnh Đông Nam Á thế kỷ IX-X: Khảo cứu ngẫu tượng Vajrapani thờ tại hang động Non Nước-Ngũ Hành Sơn, Đà Nẵng', Hương Tích: Phật học Luận tập, tập 9/2022, tr. 73-108.
47. Trần Kỳ Phương và Nguyễn Thị Tú Anh (2022b), 'Nghệ thuật Phật giáo Champa thời 'hậu Đồng Dương': Khảo cứu ngẫu tượng bồ-tát Mật tông phát hiện tại tiểu quốc Vijaya thế kỷ XIIXIII', Nghiên cứu Văn hóa Việt Nam, No. 3 (201), tr. 26-44.
48. Trần Kỳ Phương và Nguyễn Thị Tú Anh (2023), 'Esoteric Buddhist goddesses of the Campā Vijaya state', From the Red River to the Mekong Delta: Masterpieces of the History Museum-Ho Chi Minh City (eds. Hoàng Anh Tuấn, Trần Kỳ Phương and Peter D. Sharrock), đang in. Bangkok: River Books.
49. Tuệ Sỹ (dịch) (2008), Tinh hoa Triết học Phật giáo (Việt dịch tác phẩm 'The Essentials of Buddhist Philosophy' của Junjiro Takakusa, Asia Publishing House, New Delhi 1956), Nxb. Phương Đông, Hà Nội. 
50. Tuệ Sỹ (2016), Tuệ Sỹ văn tuyển (tập 1: Phật học;HạnhViênsưutập),Nxb.HồngĐức,Hà Nội.
51. Tuệ Sỹ (dịch và chú) (2017), Duy-ma-cật sở thuyết, Hương Tích, Nxb. Hồng Đức, Hà Nội.
52. Wayman, Alex and R. Tajama (1992), The Enlightenment of Vairocana. Delhi: Motilal Banarsidass Publishers.
53. Wayman, Alex (1977), Yoga of the Guhyasamajatantra. Delhi: Motilal Banarsidass.
54. Woodward, Hiram (2004), 'Review: Esoteric Buddhism in Southeast Asia in the Light of Recent Scholarship', Journal of Southeast Asian Studies, Vol. 35, No. 2 (Jun., 2004): 329-354.
55. Woodward,Hiram (2011), 'TheTemple ofDong Duong and theKārandaravyūha-Sūtra',Beyond the Eastern Horizon: Essays in Honour of Prof. Lokesh Chandra. Satapitaka Series,Vol.68:33-42.